ކުޑަރިކިލު ގޮނޑުދޮށުގައި 'ރިހި ސިލިންޑަރު' ގޮވައި އެތައް ބަޔަކު މަރުވި ހާދިސާ

މަޑުލު މުހައްމަދު ވަހީދުގެ ކުރުވާހަކަ 'ރިހި ސިލިންޑަރު' ކިޔައިފިން ހެއްޔެވެ؟ އެހެން ކަމަށްވާ ނަމަ މި ލިޔަން އުޅޭ ހާދިސާ ވަރަށް ފަސޭހައިން ސިކުނޑީގައި ކުރަހާލެވޭނެ އެވެ. އެއީ ވަހީދު، މި ހާދިސާ ހިނގި ރަށަށް ދަތުރު ކުރައްވައިގެން، ބައެއް މުސްކުޅިން ވެސް ކިޔައިދިން ވާހަކަތަކާއި މައުލޫމާތުން ހިޔާލު ލިބިގެން ލިޔުއްވި ވާހަކައެކެވެ.

އެއީ އެއް ވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައިގެ ކުރީކޮޅެވެ. މީލާދީ ސަނަތުން 1915 ވަނަ އަހަރެވެ. ދިވެހިރާއްޖެ އޮތީ ހަނގުރާމައިގައި މައިދާނުގައި ނޫނަސް މި ގައުމަކީ އޭރު، ހަނގުރާމައިގެ އެންމެ ބޮޑު އެއް ބައިވެރިޔާ އިނގިރޭސިންގެ ހިމާޔަތުގެ ދަށުގައި އޮތް ރާއްޖެ އަކަށް ވާތީވެ، އޭގެ ދިލަގަނޑު ދިޔައީ ފޯރަމުންނެވެ. ހާއްސަކޮށް މި ރާއްޖެ އޮތީ، ދުނިޔޭގެ އިރުމައްޗާއި ހުޅަނގު ގުޅުވައިދޭ ކަނޑުގެ އިސްތިރާޖީ މުހިއްމު ސަރަހައްދެއްގައި ކަމުން، ހަނގުރާމައިގެ އޮއި މި ގައުމުގެ ކަނޑުތަކުގައި ވެސް ދިޔައީ ދެމުންނެވެ.

ނަމަވެސް އޭގެ މާބޮޑު ހިޔާލެއް، ފިކުރެއް މި ރާއްޖޭގެ އާއްމު ރައްޔިތުންގެ ވިސްނުމަކު އޮތް ހެނެއް ހީނުވެ އެވެ. ބަނޑުފުރާނަމުއްތިކުރެވޭނެ ފަދައެއް ހޯދުމަށްޓަކައި ކަނޑުފަޅުން މަހެއް ބެވޭތޯ، ދަނޑުފަނގުން އެއްޗެއް ބިނދެލެވޭތޯ އެހެން މިހެން އުޅެނީ އެވެ. އޭގެ ތެރެއިން ދުވަހެކެވެ. މާޅޮސްމަޑުލު ދެކުނުބުރީގެ ބައެއް ރަށްރަށުގެ ދޯނިތައް ދިޔައީ އެ އަތޮޅު އުތުރުބުރިއާ ދެމެދު އޮންނަ ކަނޑުއޮޅިއެއް ކަމަށްވާ، ހަނިކަނޑުގައި މަސްވެރިކަން ކުރަމުންނެވެ. އޭގެ ތެރެއިން، މިހާރު ފަޅުވެފައިވާ ހަކުރު ފުނަދޫ ދޯންޏެއްގެ، ފަޅުވެރިއެއްގެ ލޮލުގައި ކަނޑުމަތީގައި އޮޔާދާ އެއްޗެއް އަޅައިގަތެވެ. ރިހި ކުލައިގެ އެއްޗެކެވެ. ފެންމަތިން ފެންނަނީ ބޮޔެއް ޒާތުގެ އެއްޗެކެވެ. އަޑިއަށް ފައިބާފައިވާ ބަޔާ އެކު ބެލުމުން ހިސާބަކަށް ސިލިންޑަރަކާ ވެސް ވައްތަރެވެ.

އެ ޒަމާނުގެ ސުންތަނަކީ، ގޮތް ނޭގޭ އެއްޗެއް ފެނިއްޖެ ނަމަ އަތޮޅު އޮފީހާ ހަވާލުކުރުމެވެ. އެހެންވެ އެ މަގުސަދުގައި އޭގައި ވާއޮޅައި، ދޯނީގައި ކަފު ޖަހައިގެން އަތޮޅުގެ ދެކުނު ބިތަށް މިސްރާބު ޖެހި އެވެ. ނަމަވެސް އޭރު މާޅޮސްމަޑުލުގައި ވެރިކަން ކުރަމުން އައި ދަރަވަންދު އަށް ސީދާ އޭތި ގެންދިއުމުގެ ބަދަލުގައި އެ ދޯނީގެ ނެވިމީހާ ނިންމީ ކައިރީގައި އޮތް ކުޑަރިކިލަށް ގެންގޮސް އެ ރަށު ކަތީބު ލައްވައި، އަތޮޅު އޮފީހާ ހަވާލުކުރުމަށެވެ. އެހެންވެ ކުޑަރިކިލަށް ގޮސް އެ ރަށު އިރުމަތީ ފަރާތު ގޮނޑުދޮށަށް އެ އެތި ބީއްސާލުމަށް ފަހު، ކަތީބަށް އޭގެ މައުލޫމާތު ދިނީ އެވެ.

ޖެހިގެން އައީ ހުކުރު ދުވަހެވެ. އޭރު އޭތި އޮތީ ކަތީބު ބެއްލެވުމަށް ފަހު، ރަށުގެ އަތިރިމައްޗަށް އަރުވައިފަ އެވެ. ނަމަވެސް އެ ދުވަހުގެ ހުކުރު ނަމާދަށް ފަހު، އެ ރަށު ރައްޔިތުން ފޯރީގައި ކުރަމުން ދިޔައީ މުޅިން އެހެން ކަމެކެވެ. ދޯންޏެއް ބޭލުމުގެ މަސައްކަތެވެ. އެކަމުގެ ތެރޭގައި މީހުން އުޅެނިކޮށް، ކުއްލިއަކަށް ވަރުގަދަ އަޑެއް އިވުނެވެ. ހީވީ ހައެއްކަ ހޮނުގުގުރި އެއްފަހަރާ ޖެހި ޖެހެންނެވެ. އޮލަ ދުންގަނޑެއް ވެސް އެރި އެވެ. ދެން އިވެން ފެށީ މީހުންގެ ހަޅޭކާއި ރުއިމުގެ އަޑެވެ. ދުންގަނޑު މަޑުވެ، މަންޒަރު ރަނގަޅަށް ފެނުނުއިރު އެތައް ބަޔަކު މަރުވެ ބިންމައްޗަށް ވެއްޓިފައި ތިއްބެވެ. ބައެއް މީހުންގެ ހަށިގަނޑުގެ ގުވަނަވަންތަކާއި ބައިތައް ވަނީ ވަކިވެފަ އެވެ. މުޅި ސަރަހައްދު އޮތީ ލޭކުލައިގަ އެވެ. އެ ދިމާލުން މޫދު އޮތީ ރީނދޫވެފަ އެވެ. ސަލާމަތުން ތިބި މީހުންގެ ތަކުބީރުގެ އަޑުން ރަށް ގުގުމާލި އެވެ.

އެވީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ ބޮޑު ގޮވުމެއް ގޮވީ އެވެ. އެ ރަށަށް އޭގެ ކުރީ ދުވަހު އެރުވި އެ ގޮތް ނޭގޭ ފާޑުގެ އެތި ގޮވީ އެވެ. އެއީ ސިލިންޑަރެއް ވެސް ނޫނެވެ. ބޮޔެއް ވެސް ނޫނެވެ. އެއީ ކަނޑު މައިނަކެވެ. އެއީ ހަނގުރާމައިގެ އެ ދުވަސްވަރު ބައެއް ގައުމުތަކުން އައްސޭރިފަށުގައި، ރައްކަލަކަށް އަޅާފައި އޮންނަ އެއްޗެކެވެ. ދުޝްމިނުންނަށް އެރިޔަ ނުދިމުމަށެވެ. ފެންމައްޗަށް ބޮޔެއްހެން އަރާފައި އޮންނަ ބައިގެ ތިރީގައި އޮންނަނީ އަޑިއަށް ފައްތާފައިވާ ނަގިއްޔެއް ފާޑު އެއްޗެކެވެ. ލަފާކުރެވެނީ އެ ބައި ކަނޑައިގެން ގޮސް ބެހިގެން ރާއްޖެ ސަރަހައްދަށް ލައްވީ ކަމަށެވެ. ދޯންޏަށް މި ނެގުނީ އެ މައިނެވެ.

ސުވާލަކީ އެއެތި ގޮވީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟ އެކަމާ ގުޅޭގޮތުން ދެ ގޮތަކަށް ވާހަކަ ދެއްކެވެވެ އެވެ. އެއް ގޮތަކީ އެޔާ ކުޅެނިކޮށް ގޮވީ އެވެ. އަނެއް ގޮތަކީ، އެއީ ގޮވާ އެއްޗެއްކަން އެނގި ހުރެމެ، ޒުވާނަކު ގަދަބަސް ބުނެ އެޔާ ކުޅެގެން ގޮއްވާލުމެވެ.

އެ ހާދިސާގައި ހާނިއްކަވި މީހެއް ކަމަށްވާ އިނގުރައިދޫ މޫސާ މަނިކާ ހަވާލާދެއްވައި، އޭނާގެ މުނިކާފަ ދަރިއަކު ލިޔެފައިވާ ގޮތުގައި އެ އެތި ގޮވީ ދޯނި ބާލަން އޭނާ ސަލަވާތްފުޅު ކިޔަވަން އުޅެނިކޮށެވެ. ރާއްޖޭގެ ތާރީހު ދިރާސާކުރާ ޝައްމޫން ޖަލީލް (ލޫކަސް) އޭނާގެ ވެބްސައިޓުގައި ނަކަލުކޮށްފައިވާ އެ ލިޔުމުގައިވާ ގޮތުން އޭރު ދޯނި ބާލަން އައިސް ތިބި މީހުން ދައްކަމުން ދިޔައީ އެ ބޮމުގެ ވާހަކަ އެވެ. އެ މީހުންނަށް އެއީ ބޮމެއް، ނުވަތަ ގޮވާ ފާޑުގެ އެއްޗެއްކަން އެނގެ އެވެ. އެ ވަގުތު އެތަނަށް އައި މަޑުއްވަރި ގޯތި އަލީ ކިޔާ މީހަކު ތިމަންނާއަކީ ބިރުގަންނަ މީހެއް ނޫނޭ، މިހާރު ވެސް ކަނދުގަނޑުން ޖަހާ އޭތި ފަޅާލަފާނަމޭ ބުނި ކަމަށް ވެ އެވެ.

"އެވަގުތު އެތާ ތިބި މީހުން ގޮވާލި އެވެ. ޅާއައްޔާ ގޮވާޅެ! އަލީ ބުނަނީ ނުގޮވާޅެއެވެ. މިހެން ބުނެ ކަދު ގަނޑުން ބޮމުގައި ޖަހައިފިއެވެ،" އެ ލިޔުމުގައިވެ އެވެ.

"އެވަގުތު ބޮން އެނބުރެން ފެށި އެވެ. އަޅުގަނޑުގެ ކާފަ ކިޔާދިން ގޮތުގެ މިސާލަކީ ވައިޖަހާފައި އޮންނަ ފުއްޕާހަމެއް ތުންނާއްސަ ބިންމަތީގައި ބޭއްވީމައި ވައިދޫވާއިރު ހަން އެބުރޭ ގޮތް، އެ ގޮތަށް އެބުރުމަށް ފަހު ގޮވީ އެވެ."

އެ ވާހަކަ ބ. ކެންދޫ އަބޫބަކުރު މުހައްމަދު (ގާޒީ ބަކުރު) ވިދާޅުވެދެއްވި ގޮތް ތަފާތެވެ. އޭނާއާ ހަވާލާދީ ޝައްމޫން ލިޔެފައިވާ ގޮތުގައި މި އެތި ގޮވީ ހުކުރު ވަގުތުގެ ކުރީގައި އެ ހިސާބުގައި އުޅުނު ކުއްޖަކު ރަށަށް އަރުވާފައި އޮތް އެ ބޮއެގައި ހުރި ރަން އިސްކުރެއް ނައްޓަން އުޅުމުންނެވެ.

"ހުކުރުން ފައިބައިގެން އެންމެން އައީ އޮޑި ފަހަރު ބާލަން ސަލަވާތް ކިޔަވާށެވެ. ސަލަވާތް ކިޔަވާ ނިމުނު ތަނުން ދުން އަރަމުން ދިޔަ ބޮއެ ގޮވައިފި އެވެ. ބޮއެ ގޮވީ އެބުރިފައި ހަރުތަނެއްގައި ޖެހުމަށް ފަހު އެވެ. ގޮވީ ކައިރީ ހުރި އޮޑި ފަހަރާއި ވެސް އެކު އެވެ."

ކޮންމެ ގޮތަކަށް ގޮވި ނަމަވެސް، އެ ގޮވުމުގެ ނަތީޖާއަކަށްވީ އެތައް ބަޔެއްގެ ފުރާނަ ގެއްލުމެވެ. އެއް ބަޔަކު ބުނަނީ ނުވަ މީހުން މަރުވި ކަމަށެވެ. އެކަމަކު އެ އަދަދަށް އެ އަށް ވުރެ މާ މަތިވާނެ ކަމަށް ވެސް ބައެއް ތާރީހީ ލިޔުންތައް ބުނެ އެވެ. ގިނަ ބަޔަކު މަރުވީ، އެއީ ދޯނި ބާލަން ރަށުގެ އާބާދީގެ ބޮޑުބައި އެއްވެފައި ތިބި ވަގުތެއް ކަމުންނެވެ. އެ ގޮވި ގޮވުމުގެ އަޑު ކައިރި ރަށްރަށަށް ވެސް އިވުނު ކަމަށްވެ އެވެ.

"ހުކުރުން ފައިބައިގެން އައި ކެންދޫ މީހުންނަށް ވެސް ވަރަށް ބާރަށް އެއްޗެއް ގޮވި އަޑު އިވުނެވެ. ކެންދޫ މީހުން އެއަޑު އައި ދިމާއަށް އަތިރިމައްޗަށް ނިކުމެ ބެލި އިރު ކުޑަރިކިލާއި ދިމާއިން ދުން އަރައެވެ،"

ގާޒީ ބަކުރު ވިދާޅުވަނީ، އެ މައްސަލަ ތަހުގީގު ކުރަން ސަރުކާރުން މީހަކު ފޮނުވި ކަމަށެވެ. އެ ކަމުގައި އެ ރަށަށް ވަޑައިގެންނެވީ ރާއްޖޭގެ ކުރީގެ އުއްތަމަ ފަނޑިޔާރު މަނިކުފާނު ހުސެއިން ސަލާހުއްދީން ކަމަށް ވެސް ވާހަކަ ދެއްކެވެ އެވެ. އެކަމަކު، އޭގެ އެއްވެސް ތަފްސީލެއް ނުވަތަ އެފަދަ ތަހުގީގެއްގެ އެއްވެސް ލިޔެކިޔުމެއް ފެންނަން ނެތެވެ. ނަމަވެސް، ބޮން ގޮވިކަމާ މެދު ސުވާލެއް އުފެދިފައެއް ނުވެ އެވެ. އެއް ވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމަ އާއި އޭގެ ފަހުން ކުރި ދެ ވަނަ ބޮޑު ހަނގުރާމައިގެ ދުވަސްވަރު ރާއްޖޭގެ ކަނޑުގެ ސަރަހައްދުގައި ބޮން ގޮއްވުމާއި ޓްރޮޕިޑޯ އިން ހަމަލާދީ މަނަވަރު ފެއްތުން ފަދަ އަނދިރި ހާދިސާތައް ހިނގާފައިވެ އެވެ. ބޮންތައް ބައެއް ރަށްރަށަށް ވެސް ލައްގާފައިވެ އެވެ. އެކަމަކު ކުޑަރިކިލުގެ އެ ގޮވުމަކީ، ރާއްޖޭގެ ތާރީހުގައި ހިނގި އެފަދަ އެންމެ ހިތާމަވެރި ހާދިސާ އެވެ.